De wederopstanding van de bibliotheekopleiding. Een pleidooi
Afgelopen zomer was het dertig jaar geleden dat ik mijn diploma als Jeugdbibliothecaris kreeg. Ja, reken maar even uit hoe oud ik ben. Hou er wel rekening mee dat ik nog heel jong was toen ik aan de opleiding begon. Echt héél erg jong….
Tegelijk met mij studeerden er nog zeker 40 jeugdbibliothecaressen af aan de Bibliotheek en Documentatieacademie in Tilburg. Daarnaast kregen een stuk of 60 studenten een BD of BOB diploma en ik schat zeker 100 mensen een diploma als assistent-bibliothecaris. Alleen al in Tilburg kwamen er dus zo’n 200 nieuwe bibliothecarissen of documentalisten van de opleiding. En toen waren er ook nog soortgelijke opleidingen in Den Haag, Amsterdam, Groningen, Deventer en Sittard. Geen idee om welke aantallen het daar ging maar ik vermoed dat ik niks raars zeg als ik beweer dat er in 1984 ongeveer 1000 nieuwe bibliothecarissen op de arbeidsmarkt kwamen.
Arbeidsmarkt
Die gingen zeker niet allemaal op zoek naar een baan in een bibliotheek of documentatiecentrum, een aantal mensen ging daarna een andere studie doen. Die waren eerder uitgeloot of mochten van hun ouders niet de studie van hun keuze doen. Of die wisten niet wat ze wilden gaan doen, dan was een paar jaar bibliotheekacademie een prima keuze. De basisopleiding duurde maar twee jaar, dus je verloor er niet al te veel tijd mee en de studie was fantastisch voor je algemene ontwikkeling. Maar een groot deel van die duizend mensen ging wel op zoek naar een baan. En vonden die vervolgens maar mondjesmaat. Want 1984 was de tijd van de grote jeugdwerkeloosheid. Jonge mensen vonden in het algemeen al geen werk maar de bibliotheekbranche zat helemaal op slot. Sommige oud-klasgenoten gingen als vrijwilliger werken in speciale bibliotheken in de hoop na verloop van tijd een voet tussen de deur te krijgen, wat soms lukte maar meestal niet. Anderen gaven het na een paar jaar vruchteloos solliciteren op en lieten zich omscholen. Onder druk van het arbeidsbureau vaak tot ICT-er, een nieuwe branche in opkomst.
Het instorten van de opleiding
In de jaren daarna nam het aantal studenten aan de verschillende bibliotheekopleidingen langzaam af. Volgens mij niet eens vanwege de arbeidsmarkt perspectieven, die waren er sowieso niet, maar vooral omdat de opleiding minder zichtbaar werd. Letterlijk omdat vanwege de fusies in het hoger onderwijs de bibliotheekopleidingen opgingen in grotere hbo-instellingen en ondergesneeuwd werden door hun grotere broers maar ook omdat de opleidingen zelf langzamerhand een duidelijke visie op het vak verloren. Althans, zo lijkt het achteraf gezien. Idealisme werd een vies woord (of in elk geval een beladen woord) dus dat sneuvelde als eerste. Ook de algemene vormende vakken verdwenen langzamerhand onder het mom van “je hoeft het niet te weten, als je het maar kunt opzoeken” en in de plaats daarvan kwam de nadruk steeds meer op techniek en informatica te liggen. Er was allengs minder aandacht voor het openbare bibliotheekwerk op de opleiding want die sector had studenten weinig te bieden. Zoals de opleidingsdirecteur twintig jaar geleden zei: “studenten willen geen stage meer lopen in de ob, want daar moeten ze alleen maar rotklusjes doen. Jullie maken het helemaal niet uitdagend genoeg.” In plaats daarvan ging het steeds meer over informatietechnologie en als ik de verhalen moet geloven meer over technologie dan over informatie.
De basis van het vak
Taaie stof en de vraag was wat je daar in de dagelijkse praktijk aan had, terwijl de basis van het vak toch niet veel veranderd is. De omstandigheden zijn alleen veranderd. Wij leerden dat de belangrijkste taken van de bibliothecaris-documentalist waren: “verzamelen, ontsluiten en beschikbaar stellen” van informatie. Toen werd het “selecteren, organiseren en distribueren”. En tegenwoordig noemen we dat cureren, oftewel: “filteren, organiseren, verrijken en delen”. Ok, dat is niet allemaal precies hetzelfde, maar in grote lijnen komt het wel op hetzelfde neer. Vooral in speciale bibliotheken zijn de principes van het werk hetzelfde gebleven: de vorm is veranderd: informatie is gedigitaliseerd. In plaats van iets op te zoeken in een boek of een almanak zoek je het nu digitaal. In plaats van via papieren circulatielijsten deel je informatie via social media, maar het blijft delen van informatie.
Openbare bibliotheken
In openbare bibliotheken is veel meer veranderd: daar is veel gecentraliseerd met name op het gebied van verzamelen, ontsluiten en distribueren. NBDbiblion en Bibliotheek.nl hebben ons veel werk uit handen genomen. En misschien omdat bibliothecarissen veel van die basiszaken niet meer zelf hoeven doen beginnen ze hun eigen vak overbodig te vinden. Dat lijkt me tenminste de enige verklaring voor het feit dat we onze eigen opleiding zo hebben laten verdwijnen. Openbare bibliotheken vragen in vacatureteksten zelden naar een bibliotheekopleiding. We hebben het zelfs liever niet lijkt het. Althans, die paar jonge mensen die van de opleiding afkomen en in een openbare bibliotheek willen werken klagen dat ze moeilijk aan de bak komen.
Bibliothecarissen zijn zeldzaam masochistisch: ze zijn er ontzettend goed in om hun eigen vak af te kraken. Iedereen kan alles beter lijkt het wel. En zeker bibliotheekdirecteuren: veel directeuren vinden dat bibliothecarissen niet (meer) zijn toegerust om in een hedendaagse bibliotheek te werken. Waarbij ze zichzelf dan uiteraard de uitzondering op de regel vinden. Maar lieve mensen, dat hebben we ons zelf aangedaan. We hebben ons vak zelf uitgehold, te beginnen met het rücksichtslos uitvoeren van Stef van Breugels adviezen over functie-innovatie. Het lijkt me hoog tijd voor een tegenbeweging. Voor nieuw elan, voor een wederopstanding van de bibliothecaris en van de bibliotheekopleiding. Niks ten nadele van de GO of de bestaande hbo opleidingen maar de opleiding tot Informatiemanager of Media, Information and Communicatie specialist sluit niet echt aan bij ons werkveld. Ik krijg niet de indruk dat daar veel aandacht wordt besteed aan openbare bibliotheken. Niks onderwijs, leesbevordering, laaggeletterdheid, volksverheffing of mediawijsheid. Zelfs geen retailformule.
Een nieuwe bibliotheekopleiding
We hadden al nooit een academische bibliotheekopleiding en nu die ene leerstoel bibliotheekwetenschap ook nog op de tocht dreigt te staan lijkt het me tijd voor actie. In de aanval zou ik zeggen: red niet alleen de leerstoel bibliotheekwetenschap maar zorg er ook voor dat er een volwaardige bibliotheekopleiding komt voor openbare bibliotheken. Door het verhogen van de pensioenleeftijd hebben we er plotseling twee jaar bijgekregen omdat veel collega’s nu langer zullen moeten doorwerken maar over een paar jaar gaat de grote uitstroom echt beginnen. Al die mensen die 30 jaar geleden die banen bezetten waardoor al die jongeren iets anders gingen doen zullen dan echt vertrekken. En die kun je niet allemaal vervangen door marketeers, historici, literatuurwetenschappers, bedrijfskundigen, pabo-ers en communicatiespecialisten. Daar zullen toch op zijn minst een paar mensen met een bibliotheekachtergrond bij moeten zitten om er voor te zorgen dat de boel bij elkaar blijft.
Overal ter wereld bestaan universitaire bibliotheekopleidingen (alleen in Taiwan al 11, volgens Frank Huysmans) en wij hebben niet eens een volwaardige hbo-opleiding. Toen ik dat een paar geleden uitlegde aan een paar Deense en Amerikaanse bibliotheekstudenten geloofden ze me niet. Daar is het vak onverminderd populair. Het is dus niet zo “dat studenten niet willen”, wij hebben ze gewoon niks te bieden. En ja, ook in Vlaanderen wordt de postacademische vorming Informatie- en Bibliotheekwetenschap opgeheven maar dat lijkt me des te meer reden om in Nederland weer met een opleiding te starten. Een nieuw credo heb ik al, in plaats van “verzamelen, ontsluiten en beschikbaar stellen” stel ik voor om “inspireren, creëren en participeren” als uitgangspunt te gebruiken. Met dank aan Rob Bruijnzeels. Een opleiding waarin het sociaal-maatschappelijke belang van de openbare bibliotheek het uitgangspunt is. Met een combinatie van vakken op het gebied van educatie, communicatie, bedrijfskunde, psychologie, onderwijskunde en een flinke dosis geschiedenis van het vak. En uiteraard ook content curatie. Ik weet niet of de Rondetafelconferentie over de toekomst van het informatievak van Initiatiefgroep KEI de juiste plek is om zoiets aan te kaarten. Dat lijkt me nou juist over het technische deel van het vak te gaan. Maar daar vergis ik me misschien in. Is het niet een mooie taak voor de VOB, om zich daar sterk voor te maken? Het gaat over het voortbestaan van het vak en daarmee ook om het voortbestaan van de vereniging. Werkgroepje oprichten? Ik stem vóór.
Volgens Twitter zou bovenstaande foto van Steve Jobs en Bill Gates uit 1984 zijn. Het jaar waarin ik mijn diploma kreeg. Maar hij blijkt uit 1985, Jobs en Gates geven hier samen een persconferentie over Microsoft.
Jeanine, dank voor deze fantastische post. Heel mooi hoe je je eigen ervaring hebt vervlochten met bredere ontwikkelingen. Ik sluit me aan bij je oproep aan de VOB; dat zal je niet verbazen. Al heb in de indruk dat de in
deze analyse uit december 2013 genoemde kennishiaten al zijn ingevuld. Desondanks koerst de VOB alvast op min of meer een voortzetting van de eerdere Nieuw Elan-cursussen van Nyenrode (dat las ik althans ergens).
Een correctie wat betreft de leerstoel Bibliotheekwetenschap (enkelvoud!; de officiële benaming is ‘Bibliotheekwetenschap, in het bijzonder met betrekking tot openbare bibliotheken’): die staat zelf niet op de tocht vanwege de aanstaande bezuinigingen aan de UvA. De leerstoel wordt gefinancierd door het SIOB en per vandaag dus door de KB, niet door de UvA. De masteropleiding waartoe mijn keuzevak behoort, komt waarschijnlijk wel onder druk te staan. Ook hier dreigt, zoals eerder in het hbo, een verbreding en dus een verwatering van het inhoudelijke profiel. Wel is het zo dat de tweede termijn van de leerstoel per 1 september aanstaande eindigt. Of de leerstoel daarna wordt gecontinueerd, is nog niet zeker. Het curatorium van de leerstoel (bestaande uit drie personen) evalueert de bereikte resultaten en adviseert over de wenselijkheid van voortzetting aan de KB. Wordt vervolgd!
Frank,
Bedankt voor je enthousiaste reactie. Dat rapport met die arbeidsmarktanalyse kende ik nog niet. Daar zal ik me eens in gaan verdiepen. Op het eerste gezicht lijkt het me vooral aan te sluiten bij de bestaande situatie op de arbeidsmarkt terwijl ik zo graag een grootse en meeslepende visie op het vak zou zien met een daarop toegespitste opleiding. Maar dat zal wel te veel gevraagd zijn.
Sorry dat ik de naam van je leerstoel verkeerd heb geschreven, is volgens mij niet de eerste keer dat je me moet corrigeren. Ik zal het aanpassen. En laten we hopen dat je leerstoel ook een derde termijn gaat krijgen.
En dan ook hoog opgeleiden terug in de front office, zodat er weer volwaardig informatie kan worden gegeven waarin mensen vertrouwen hebben. Niets ten nadele van de mbo’ers maar de kwaliteit kan echt veel beter. En volgens mij is dat het visitekaartje van elke bibliotheek.
Helemaal voor! Als je als bibliotheek wil blijven bestaan (de komende 30 jaar) dan heb je goede inhoudelijke mensen nodig. Mensen die boeken lezen, advies kunnen geven, op de hoogte zijn, een goede algemene ontwikkeling hebben. Die mensen moeten juist in de frontoffice zitten. Deze mensen moeten ook goed vindbaar en benaderbaar zijn. Meer via internet helpen, meer samenwerking en meer bezig zijn met de inhoud dan de vorm (meer leesadvies en minder boetegedoe).
Mooi pleidooi. Ik herken het, ook de passie voor het vak ( ruim 40 jaar). Afgelopen week kreeg ik nog van iemand te horen die zich inschreef als lid “U bent echt enthousiast”. Dat ben ik nog steeds. Ondanks dat ik soms somber gestemd ben over de professionaliteit. Daarom helemaal eens met het pleidooi en de wederopstanding van de bibliotheekopleiding!
Ook de reacties hierboven onderschrijf ik: inhoudelijke goede medewerkers in de frontoffice!
Mooi pleidooi, Jeanine voor ons mooie bibliotheekvak en een bijbehorende eigentijdse opleiding. En ik kan het natuurlijk alleen maar eens zijn met de uitgangspunten voor een mogelijk curriculum: inspireren, creëren, participeren 😉 Sterker nog: ik heb een paar jaar geleden geprobeerd om – samen met de Open Universiteit en een fantastisch netwerk van experts van binnen en buiten de bibliotheekwereld – die uitgangspunten te vertalen in een hoogwaardig en nieuw initiatief om leren, werken en innoveren met elkaar te verbinden in de LibrarySchool: https://www.dropbox.com/s/hxczcxlyb3yn5ta/LibrarySchool.pdf?dl=0
We deden dat omdat we geconfronteerd werden met grote veranderingen en uitstroom. Er was – zo vonden we – behoefte aan nieuwe professionals en meer avontuurlijke en ondernemende medewerkers: nieuwe collega’s die een belangrijke rol kunnen spelen in het innovatieproces van openbare bibliotheken. De LibrarySchool wilde daaraan een bijdrage leveren door het creëren van een goede opleidingsfaciliteit, waardoor nieuw en bestaand talent kan worden aangetrokken en worden opgeleid.
De afloop is helaas bekend: de LibrarySchool is niet van de grond gekomen. Daar zijn vele oorzaken voor aan te wijzen: de LibrarySchool viel tussen wal en schip bij de ontvlechting van de VOB, er werd en wordt fors bezuinigd in de bibliotheekwereld en tenslotte hebben onze landelijke beleidsmakers weinig moeite gedaan om het initiatief te laten slagen (= understatement). Maar ‘inhoud’ is in Den Haag ook niet echt populair …..
Maar toch: meer dan ooit hebben wij behoefte aan vernieuwing, verdieping en samen leren. Ik twijfel er dus niet aan dat vroeg of laat zo’n opleiding er gaat komen. Alleen zal zo’n opleiding volgens mij echt fundamenteel verschillen van een klassiek opleidingsprofiel en curriculum waarvan nu vaak sprake is. Wij hebben ontdekt dat je leren en innoveren dicht bij de bibliotheekpraktijk moet organiseren en praktiseren. Bij het Ministerie van Verbeelding is het nieuwe bibliotheekproces ‘inspireren, creëren en participeren’ uitgangspunt geworden voor onze manier van werken en leren. Met oog voor de klassieke waarden en maatschappelijke opdracht van de bibliotheek.
We wilden en konden niet langer meer wachten op de landelijke instituties; die zaten en zitten te veel vast in hun oude paradigma’s en bijbehorende leerprogramma’s. Daarom onderzoeken we nu samen met bibliotheken die volgens dat nieuwe uitgangspunt willen werken hoe je dat proces verder kunt verdiepen en in de praktijk kunt vertalen. De workshops die wij in dat kader organiseren, zou je kunnen zien als een soort van ‘praktijkschool’ nieuwe stijl.
Kortom: je kunt leren van andermans ervaringen en praat dan vooral met vernieuwers, ontwerpers en dromers en niet met instanties. Verandering gaat tegen de stroom in en ontstaat in de dagelijkse praktijk. Daar weten die twee jongens op jouw foto alles van. Één van die twee – Steve Jobs – zou later zeggen: ‘It’s more fun to be a pirate than to join the Navy’.
Ik sluit me geheel aan bij je pleidooi Jeanine. Binnen de organisaties waarvoor ik heb gewerkt heb ik altijd gepleit voor een link tussen front- en backoffice. Geen pure backofficefuncties waarmee je de frontoffice ‘uitholt’. Je zult als bibliothecaris ook met je ‘poten in de klei’ moeten staan, je publiek treffen of dat nou de scholen en de kinderen buiten de bibliotheek zijn, of je cursisten, bezoekers spreekuren mediawijsheid en/of laaggeletterden. Binnen Kennemerwaard zijn als onze specialisten een gedeelte van hun tijd werkzaam in de uitvoering van hun werk.
Aan de balie moet ik eerlijk bekennen moeten we nog een stevige kentering maken. We hebben nog veel ‘oude’ bibliothecarissen, met hun gedegen vakkennis, die dagelijks met veel enthousiasme hun vak uitoefenen. Maar bij het zoeken naar nieuwe medewerkers is er een periode geweest dat we eerder voor mbo’ers kozen dan voor hbo’ers. De gedachte was dat we de laatste groep te weinig te bieden hadden om lang te willen blijven. Nu na pak hem beet drie/vier jaar praten is er een kentering op gang gekomen en kiezen we gelukkig vaker weer voor hbo of wo opgeleide mensen. Ik ga liever voor slimme mensen die wellicht overgekwalificeerd zijn, met veel ontwikkelpotentieel dan voor mbo’ers. Die laatste groep is op zich niks mis mee, ik zie wel dat zij in deze tijden van verandering meer moeite moeten doen en meer begeleiding nodig hebben om de slag te kunnen maken. Het heeft alles te maken met de mogelijkheid hebben om verbanden te kunnen leggen en dingen anders aan te willen pakken. Snappen waarom we moeten reageren op bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen. Dit alles natuurlijk generaliserend gesproken, want we hebben heel goede mbo’ers die helemaal los gaan op de ingezette veranderingen en we hebben hbo’ers die geen idee hebben van de noodzaak tot verandering 😉
Ik denk overigens dat de opleiding waar Rob en jij het over hebben, gericht op inspireren, creëren en participeren wel ondersteund moet worden door een goed curriculum waarin aandacht is voor die brede maatschappelijk basiskennis zoals die vroeger op de BDA werd gegeven. Dat zat volgens mij ook goed in het idee van de Libraryschool verwerkt.
@ Rob en Erna,
Fijn dat jullie het met me eens zijn. Wat mij betreft zou dat een opleiding moeten zijn met veel aandacht voor algemene ontwikkeling maar waar ook het empathisch vermogen van de student wordt aangesproken. Want dat is een belangrijke grondhouding die je in het werk nodig hebt. Naast didactische en andere praktische vaardigheden.
Hoe zouden we hier verder mee kunnen gaan, hebben jullie een suggestie? Het zou zonde zijn om de aandacht die er nu opeens is voor dit onderwerp te verliezen.
Beste Jeanine,
De door jou genoemde wensen (…”Ik krijg niet de indruk dat daar veel aandacht wordt besteed aan openbare bibliotheken. Niks onderwijs, leesbevordering, laaggeletterdheid, volksverheffing of mediawijsheid. Zelfs geen retailformule…”) worden WEL behandeld in het bibliotheekonderwijs, te weten de mbo-opleiding tot Bibliotheekmedewerker. Momenteel nog regulier te volgen bij ROC Midden Nederland en GO opleidingen en binnen het contractonderwijs aan ROC van Twente en ROC Friese Poort. Het is echter een beetje een kip-en-ei-verhaal. Zonder banen en opleidingswens geen opleidingen (want docenten moeten betaald worden) en zonder opleiding geen goede opleidingsmogelijkheid.
Het is echter een keuze van de branche zelf hoe functies in te vullen. De waan van de dag met gemeentelijke bezuinigingen wil niet meehelpen om opleidingen draaiende te houden, dit zal duidelijk zijn.
@ Henriëtte,
Dank voor je reactie, maar dat er MBO opleidingen voor het werken in openbare bibliotheken bestaan wist ik wel. Mijn pleidooi was nou juist gericht op het opnieuw oprichten van een HBO of universitaire opleiding met aandacht voor het openbare bibliotheekwerk. Want die bestaat niet meer. Er zijn nog wel HBO opleidingen voor informatiespecialist maar die doen niks aan openbare bibliotheken. En de GO heeft een aantal cursussen voor de ob’s maar dat zijn losse cursussen, dat is geen volwaardige opleiding. Waarmee ik niks nadeligs wil zeggen over de GO, want die cursussen zijn prima, maar dat is niet wat ik bedoel.
Het is inderdaad het verhaal van de kip en het ei,vandaar dat ik me ook richt op de directies, want zij zijn degenen die bepalen wat voor niveau medewerkers er worden aangenomen. Daarom ben ik zo blij met de reactie van Erna, want dat betekent dat er in elk geval één directeur het met me eens is.
Ik heb vijf jaar geleden de GO opleiding tot medewerker informatiedienstverlening in bibliotheken MIB afgerond. Het aardige van deze opleiding was dat je met medewerkers van heel veel verschillende bibliotheken samen de opleiding volgde. Zo werden er ervaringen en oplossingen gedeeld uit speciale, openbare en mediatheken. Het was een BBL opleiding dus je eigen werkplek was tegelijk praktijk voor de opleiding te verwerken in je logboek met uren verantwoording.
De opleiding heet tegenwoordig Bibliotheekmedewerker maar is nog steeds een mbo opleiding van minimaal 10 maanden. http://goopleidingen.nl/opleiding-bibliotheekmedewerker
Ik heb tijdens de opleiding in een speciale bibliotheek gewerkt en nadat ik gediplomeerd was in een openbare bibliotheek. Met alleen mijn ervaring en een hbo diploma informatiekunde uit de voirge eeuw was ik denk ik niet aan de slag gekomen in de openbare bibliotheek. Met het GO diploma erbij wel. Inmiddels ben ik wel op zoek naar een nieuwe uitdaging maar dat ligt niet aan mijn diploma’s en ervaring 😉
Misschien had ik vroeger (ongeveer 20 jaar geleden) toch meteen de IDM opleiding moeten volgen maar ja. Ik wilde geen manager worden en ik wist ook dat er een MIM opleiding in aantocht was. Dat ik het werken in een bibliotheek leuk vind had ik toen ook alleen nog maar op de achtergrond aan gedacht. Het was wel altijd een vertrouwde omgeving en mij wel met de paplepel ingegoten met een vader als bibliothecaris.
Groet, Bernadette
Hallo medestanders van de bibliotheken
Ik ben vanwege een reorganisatie bij de openbare bibliotheek helaas mijn baan kwijt geraakt. Vanwege mijn leeftijd en bezuinigingen in het bibliotheekland, heb ik nu het plan om de HBO opleiding bewindvoerder te gaan volgen. Ik moet echter een HBO bachelor diploma hebben. Die waren er in mijn tijd niet. Na contact met DUO hebben ze mij terugverwezen naar de rechtsopvolger van Stichting Bibliotheek en Documentatieacademies ‘ te ‘s-Gravenhage. Ik weet echter niet wie dit is en kan er ook niets over vinden. Weet iemand van jullie met wie ik contact op kan nemen, of waar ik informatie kan vinden.
Bij voorbaat dank
Ik vermoed dat dat GO Opleidingen in Voorburg is, dat weer opvolger is van Stichting GO (Gezamenlijke Opleidingen), dat laatstelijk gevestigd was in de Archipelbuurt in Den Haag.
Succes met zoeken!
Frank